Mimo iż pigułka może być nieaktywna, jej skutki uboczne potrafią być jak najbardziej realne. Odpowiada za to efekt nocebo.
Około 20% pacjentów przyjmujących cukrową pigułkę w kontrolowanych badaniach klinicznych leku spontanicznie zgłasza nieprzyjemne efekty uboczne – jeszcze wyższy odsetek, jeśli zostaną o to zapytani. Efekty te są jednym z rodzajów nocebo – słowa, które po łacinie oznacza „zaszkodzę” – całkowite przeciwieństwo placebo oznaczającego „zadowolę”.
Placebo a nocebo
Placebo sprawia, że pacjenci czują się lepiej z powodów niezwiązanych z konkretnymi właściwościami leczniczymi testowanych preparatów. Nocebo powoduje, że pacjenci czują się gorzej w ten sam sposób. Powszechne objawy to senność, ból głowy, lekkie zawroty głowy, trudności z koncentracją i rozstrój żołądka.
Wielu pracowników służby zdrowia nie zdaje sobie sprawy z istnienia nocebo, a jednak reakcja ta może spowodować, że pacjenci zrezygnują z udziału w badaniach klinicznych, przestaną przyjmować potrzebne im leki lub będą stosować inne leki, które skomplikują ich leczenie.
Efekt nocebo może wynikać z osobistych predyspozycji, tak jak w przypadku, gdy pacjenci dostają mdłości lub nawet wymiotują po wejściu do pomieszczenia, w którym niedawno otrzymywali chemioterapię. Leki i inne metody leczenia nabierają symbolicznych cech, które mogą wywoływać efekt nocebo. Czerwony kojarzy się z pobudzeniem, niebieski z uspokojeniem, więc czerwone i niebieskie pigułki mogą wywoływać te reakcje jako niepożądane efekty uboczne (bez związku z „Matriksem”).
Plotka jest kolejnym źródłem nocebo. Wielu ludzi, którzy słyszeli o alergii na penicylinę, błędnie myśli, że są uczuleni na penicylinę i zgłaszają reakcje.
Siła sugestii
Eksperymenty udowodniły potencjał siły sugestii w leczeniu. Oto kilka przykładów.
Ochotnikom pewnego eksperymentu powiedziano, że przez ich głowy zostanie przepuszczony łagodny prąd elektryczny, który może spowodować ból głowy. W rzeczywistości nie przepuszczono żadnego prądu elektrycznego, ale u 2/3 z uczestników wystąpił ból głowy.
Pacjentów z astmą podzielono na dwie grupy. Jednej podano lek obkurczający oskrzela, który zwykle pogarsza objawy astmy i powiedziano, że jest to lek rozszerzający oskrzela, który zwykle poprawia objawy. Ta sugestia placebo zmniejszyła ich dyskomfort o prawie 50%. Drugiej grupie podano lek rozszerzający oskrzela i powiedziano, że jest to lek obkurczający oskrzela. Sugestia nocebo zmniejszyła skuteczność leku o prawie 50%.
Co ciekawe, ten sam lek może wywoływać zarówno efekt placebo, jak i nocebo. Eksperymentatorzy podawali zastrzyk z „alergenem” osobom, które uważały, że są uczulone na różne pokarm. W rzeczywistości wstrzykiwano jednak tylko słoną wodę, ale u wielu z nich wywołała ona objawy alergii. Następnie eksperymentatorzy ponownie wstrzyknęli słoną wodę, tym razem mówiąc, że zneutralizuje ona efekt poprzedniego zastrzyku – i w wielu przypadkach tak się stało.
Aktywny lek ma większą moc nocebo niż zwykła pigułka cukrowa. W jednym z badań, uczestników eksperymentu podzielono na cztery grupy. Pierwszej podano środek rozluźniający mięśnie, opisany prawidłowo; druga grupa otrzymała ten sam środek rozluźniający mięśnie, ale powiedziano jej, że jest to stymulant; trzecia grupa otrzymała pigułkę cukrową opisaną jako środek rozluźniający mięśnie, a czwarta otrzymała tę samą obojętną pigułkę opisaną jako stymulant. Badani, którzy myśleli, że pigułka jest stymulantem, częściej mówili, że czują się spięci. Ale środek rozluźniający mięśnie spowodował więcej raportów o napięciu, gdy opisano go jako stymulant, niż pigułka cukrowa. Poziomy krwi środka rozluźniającego mięśnie były niższe u osób, którym powiedziano, że jest to stymulant niż u tych, którym powiedziano prawdę. Mogli oni wchłonąć mniej leku, ponieważ fałszywe informacje aktywowały współczulny układ nerwowy, który spowalnia ruchy przewodu pokarmowego.
Nocebo u każdego
Każdy może doświadczyć efektu nocebo – siła wolni nie ma tu żadnego znaczenia. Okazuje się jednak, że te same osoby reagują silnie zarówno na nocebo, jak i placebo. W jednym z eksperymentów badani w trzech grupach zostali poproszeni o trzymanie ręki w lodowatej wodzie tak długo, jak tylko potrafią. Jednej grupie powiedziano, że może to mieć korzystny wpływ na okres do pięciu minut (instrukcja placebo). Drugiej grupie powiedziano, że może to być szkodliwe, więc eksperyment zostanie przerwany po najwyżej pięciu minutach jako środek ostrożności (instrukcja nocebo). Trzeciej grupie powiedziano jedynie, że testowane są ich reakcje na zimno (instrukcja neutralna). Osoby, które wykazały wysoki poziom lęku przed bólem w kwestionariuszu przed eksperymentem, najsilniej reagowały nie tylko na instrukcję nocebo, ale także na instrukcję placebo.
Każdy, kto jest niespokojny lub przygnębiony, ryzykuje, że w odpowiedzi na próby leczenia pojawią się kolejne objawy. W tym przypadku efekt nocebo związany jest z somatyzacją, czyli wyrażaniem zaburzeń emocjonalnych w postaci objawów fizycznych. Zaburzenia somatoformiczne, rozpoznawane na podstawie nawracających, niewyjaśnionych medycznie dolegliwości fizycznych, mają wiele źródeł w nastroju, osobowości i uwarunkowaniach społecznych. Reakcje somatoformiczne mogą być również prowokowane i utrwalane przez to, co niektórzy postrzegają jako korzyści z bycia traktowanym jak inwalida. Ten tak zwany wtórny zysk jest czasami uważany za inną formę reakcji nocebo.
Pacjenci potrzebują pomocy w zrozumieniu i tolerowaniu, minimalizowaniu lub ignorowaniu nocebo i innych reakcji somatoformicznych. Reakcje te mogą występować zawsze, gdy skutki uboczne leku lub innego leczenia są niejasne i niejednoznaczne lub gdy pacjent spodziewał się, że spowodują one problemy.
