Kabuki, zadziwiające widownię niezwykłą oprawą wizualną, jest jednym z trzech tradycyjnych teatrów japońskich, do których zalicza są również no i bunraku. Początkowo był to teatr mieszczański, powstały jako forma lekkiej rozrywki. Jego nazwa, którą można tłumaczyć jako „odchylenie od normy”, była na początku określeniem pogardliwy, jednak z czasem przylgnęła na stałe.
Historia powstania
Za prekursorkę teatru uznaje się Okuni (1571? – 1613), która pełniła funkcję kapłanki miko w świątyni Izumo, drugim najważniejszym chramie shintoistycznym w Japonii. Jednym z jej obowiązków było zbieranie datków na święty przybytek. W tym celu tańczyła w wyschniętych korytach rzek, ubrana w męski strój. Odgrywała wtedy scenki o niewyszukanej treści, traktujące o sytuacjach z życia codziennego. Przełomowym momentem był jej taniec w korycie rzeki Kamo w Kioto w 1603 roku. Występ ten uznano za początek kabuki.
Okuni stała się przykładem dla innych kobiet. W tych czasach funkcjonował w Japonii buddyjski zakaz występów płci pięknej na scenie. Jednak pod wpływem tańczącej kapłanki inne niewiasty zaczęły tworzyć grupy, zwane często Onna Kabuki („kobiece dziwactwo”). Podróżowały po całym kraju i dawały występy, prezentując swoje umiejętności. Czasami działalność trup była połączona z prostytucją.
Działalność Onna Kabuki skończyła się w 1629 roku wraz z wprowadzonym przez shogunat zakazem jakichkolwiek kobiecych występów ze względów moralnych. Wówczas role niewiast w sztukach zaczęli odgrywać młodzi chłopcy w wieku od 11 do 15 lat. Było to tzw. wakashuu kabuki. Jednak i ten proceder został zakazany przez shogunat w 1652 roku. W 1654 roku pozwolenie na odgrywanie kobiecych ról otrzymali dojrzali mężczyźni, co doprowadziło do powstania tzw. Yarō Kabuki, które znamy dzisiaj.
W XVIII wieku nastąpiła pełna krystalizacja teatru Kabuki, np. ustalono ostateczny wygląd sceny. Pod koniec XVIII wieku była to już nie tylko rozrywka dla mieszczan, ale również dla samurajów. Największy rozkwit teatr przeżywał w XIX wieku. Wtedy też powstawały najsłynniejsze sztuki, jak opowieści o duchach i zjawach autorstwa Tsuruya Nanboku. Okres prosperity został przerwany w 1829 roku przez kryzys ekonomiczny i spadek gustu publiczności. W 1868 roku władze chciały zmodernizować Kabuki, aby było bardziej przystępne dla zachodniego widza. Próbowano wprowadzić większą przyzwoitość na wzór chrześcijański, czyli m.in. chwalono dobro, ganiono zło. Chciano angażować kobiety i zagranicznych aktorów oraz wprowadzano udogodnienia techniczne takie jak oświetlenie elektryczne czy krzesła w stylu europejskim. Te zabiegi doprowadziły do powstania nowych szkół teatralnych: Shinpa i Shingeki.
Po II Wojnie Światowej alianci doszukiwali się w kabuki treści niewskazanych dla demokratyzacji i westernizacji. Władze jednak obroniły teatr, odnajdując w nim tradycję nierozerwalną z kulturą Japonii. W 1966 roku powstał Teatr Narodowy w Tokio.
Budowa sceny
Pierwsze budynki, w których wystawiano sztuki kabuki zaczęły powstawać w okresie Edo (XVII – II poł. XIX w.). Nazywane były kabuki koya, czyli inaczej „buda do kabuki”. Najstarszy teatr, znajdujący się w Kotohirze, pochodzi z poł. XIX i jest używany do dzisiaj.
Całość konstrukcji ówczesnych teatrów była zbudowana z drewna. Do wnętrza wchodziło się przez tzw. nezumi kido („przejście dla myszy”) o wysokości 1 metra. Każdy gość przechodzący przez wejście zmuszony był do schylenia się, co symbolizowało pokorę. Samurajowie dodatkowo musieli zostawiać swoje miecze przed budynkiem. Wnętrze składało się ze sceny oraz miejsca przeznaczonego dla widowni, która siedziała bezpośrednio na ziemi. Całość oświetlana była za pomocą świec, co w połączeniu z drewnianą konstrukcją stawało się przyczyną częstych pożarów.
Scena główna, hon-butai, mogła mieć nawet do 30 metrów szerokości i 20 metrów głębokości. Nad nią znajdowało się rusztowanie, z którego spuszczano elementy dekoracji np. śnieg. Z czasem wprowadzono mawari-butai, czyli scenę obrotową, której wynalazcą był dramatopisarz Namiki Shōzō I. Po raz pierwszy konstrukcja została użyta w 1758 roku w teatrze lalkowym bunraku, od którego zapożyczyło ją kabuki. Na scenie znajdowały się dwie zapadnie, czyli seri. Przez większą wyłaniała się scenografia, a przez mniejszą aktor.
Od sceny odchodziła hana-michi, czyli „droga kwiatów”. Był to pomost, nad którym znajdowała się szyna, dzięki której zawieszony na szelkach aktor mógł się unosić. Oprócz tego na hana-michi znajdowała się kolejna zapadnia (suppon – żółw pancerny), z której wyłaniał się aktor. Odtwórca danej roli, wyłaniając się z dziury wyglądał jak żółw wysuwający głowę ze skorupy, stąd nazwa obiektu. Suppon znajdował się w tzw. punkcie shichi-san. Byłoto miejsce w którym aktor zastygał w pozycji mie, która miała na celu podkreślenie emocji lub określenie charakteru odgrywanej postaci oraz przyciągała uwagę widzów. Wtedy też wykrzykiwany był przydomek aktora. Okrzyki stanowiły swego rodzaju oklaski. W XVIII wieku pojawiły się spontaniczne oklaski w trakcie sztuki, a w XIX wieku przyjął się zwyczaj klaskania na koniec spektaklu.
Oprócz korzystania z zapadni aktorzy wychodzili na scenę z małego pomieszczenia nazywanego toya, którego nazwę można przetłumaczyć jako „gniazdo dla ptaków”. Na hon-butai znajdowała się również geza, czyli podwyższenie dla orkiestry, która grała na bębnach, fletach i shamisenie, czyli japońskim instrumencie strunowym, szarpanym. Również kantor miał miejsce specjalne przeznaczone dla siebie, które nazywało się chobo-yuka. Scenę od widowni oddzielała główna kurtyna, czyli hikimaku, która składała się z trzech pionowych pasów materiału.
Ważną rolę odgrywała wspaniała scenografia, która przedstawiała np. głębiny morskie albo miejskie uliczki. Z estetycznych wymogów jakie narzucili sobie twórcy kabuki w 1600 roku pojawiła się nawet funkcja scenografa. Współcześnie budowa sceny nie różni się wiele od tej jaka była używana w okresie Edo.
Aktorzy
W teatrze kabuki początkowo występował podział aktorów taki jak w teatrze nō na shite, waki i zure. Kiedy wykształciło się yarō kabuki doszło do podziału ról na role męskie (otoko-yaku), kobiece (onna-gata), które również były odgrywane przez mężczyzn, dziecięce (ko-gata) i zwierzęce (dōbutsu-yaku). Styl onna-gata został stworzony przez Yoshizawę Ayame I i stanowił męską wizję ideału kobiecości. Aktor odgrywający taką rolę musiał posługiwać się wysokim głosem oraz odpowiednią mową ciała, stawiać drobne kroczki na lekko ugiętych nogach. Istniał również podział na wiek i rodzaj roli, np. role wrogów (kataki-yaku), postać czarującego łobuza (iroaku) itp.
Oprócz tego aktorów obowiązywały różne style gry. Jednym z nich był aragoto, gwałtowny styl charakterystyczny dla bardzo odważnych postaci, mających nadzwyczajne umiejętności posługiwania się mieczem. Istniał również styl wagoto, czyli łagodny i jitsugoto, używany przy odgrywaniu postaci historycznych.
Nauka gry aktorskiej odbywała się w rodach i przekazywana była z ojca na syna lub adoptowanego ucznia. Przyszli artyści byli uczeni swojego fachu od najmłodszych lat.
Do poł. XIX wieku aktorom nie wolno było posiadać nazwisk. Doprowadziło to do powstania innych tytułów, które nadawano wybitnym wykonawcą lub ich rodom. Geimei, pseudonim artystyczny, można było otrzymać dzięki swoim talentom i umiejętnościom. Aktor mógł mieć ich nawet kilka. Natomiast yagō to przydomki rodu aktorskiego, zastępujące nazwiska. Mogły pochodzić np. od miejsca. Początkowo używano nazwy teatru, ale shogunat z czasem i tego zakazał. Moment ogłoszenia nowego pseudonimu był bardzo uroczysty i odbywał się na scenie przy widzach.
Aktorzy byli często wdzięcznym tematem drzeworytów, szczególnie tych autorstwa Tōshūsaia Sharaku. Cieszyli się również dużo popularność, zwłaszcza wśród kobiet. Można ich uznać za idoli ówczesnego społeczeństwa.
Stroje
W teatrze nō aktor wcielając się w rolę zakładał odpowiednią maskę. W kabuki maski zostały zamienione na bardzo wyrazisty makijaż kumadori, który swoją estetyką nawiązywał do posągów z bramy w Nikkō. Za jego twórcę uznawany jest aktor Ichikawa Danjūrō I. Wygląd i kolorystyka makijażu była dokładnie określona, żadna kreska ani barwa nie była przypadkowa. Można wyróżnić trzy główne style kumadori. Ai-guma, czyli niebieski makijaż oznaczający gwałtowność, bezwzględność, wyrachowanie, nikczemność. Noszony był przez negatywnych bohaterów. Beni-guma, czyli czerwony, oznaczał postać pozytywną, młodą, pełną energii, odwagi i cnoty. Do oznaczenia demonów wykorzystywano cha-guma, czyli makijaż w kolorze herbacianym. Istniał zwyczaj odciskania makijażu na materiale po spektaklu, co stanowiło pamiątkę dla wielbicieli artysty. Oprócz tego aktorzy występowali również w perukach wykonanych z ludzkich włosów i kostiumach, nawiązujących do ówczesnych strojów.
Teatr kabuki może na początku sprawiać wrażenie dziwacznego i niezrozumiałego, jednak jest to widowisko, które w miarę możliwości powinno choć raz zobaczyć. Scenografia, muzyka, charakteryzacja aktorów i ich gra tworzą niepowtarzalny klimat, który zachwyci niejedną osobę. Dlatego, planując wycieczkę do Japonii warto zastanowić się nad odwiedzeniem teatru kabuki.
