Chyba każdy choć raz w życiu przeżył déjà vu. W popkulturze utrwaliło się, że to znak, że „Matrix coś zmienia”, ale samo zjawisko jest jak najbardziej realne. Jakie są jego naukowe podstawy?
Jeśli kiedykolwiek miałeś wrażenie, że jakaś sytuacja wydaje Ci się bardzo znajoma, mimo że wiesz, że nie powinna być znajoma, np. gdy po raz pierwszy podróżujesz po jakimś mieście, to prawdopodobnie doświadczyłeś déjà vu. Déja vu – co w języku francuskim oznacza „już widziałem” – łączy obiektywną nieznajomość – kiedy wiesz, w oparciu o liczne dowody, że coś nie powinno być znajome – z subiektywną znajomością – uczuciem, że mimo wszystko jest to znajome.
Déjà vu nie jest niczym rzadkim. Badania opublikowane w 2004 r., sugerują, że około 2/3 osób doświadczyło go przynajmniej raz w życiu, a wiele z nich doznaje go regularnie. Liczba ta rośnie wraz z rosnącą świadomością ludzi na temat tego, czym jest déjà vu.
Jak zmierzyć déjà vu?
Déja vu jest trudne do zbadania w laboratorium, ponieważ jest to doświadczenie ulotne, a także dlatego, że nie ma jasno określonego czynnika, który mógłby je wywołać. Niemniej jednak, naukowcy użyli kilku narzędzi do zbadania tego zjawiska, w oparciu o postawione przez siebie hipotezy. Badacze mogą przeprowadzać ankiety wśród uczestników, badać procesy związane z daną sytuacją, szczególnie te związane z pamięcią, lub zaprojektować inne eksperymenty w celu zbadania déjà vu.
Ponieważ déjà vu jest trudne do zmierzenia, badacze postulują wiele wyjaśnień tego zjawiska. Wyjaśnienia pamięciowe déjà vu opierają się na założeniu, że dana sytuacja (lub coś bardzo podobnego) już kiedyś miała miejsce, ale nie pamiętamy o tym świadomie. Zamiast tego, pamiętamy to nieświadomie i dlatego wydaje się nam to znajome, nawet jeśli nie wiemy dlaczego.
Inną ciekawą koncepcją jest tzw. hipoteza znajomości pojedynczego elementu, która sugeruje, że déjà vu występuje wtedy, gdy jeden z elementów sceny jest znany, ale nie rozpoznajemy go świadomie, ponieważ znajduje się w innym otoczeniu, np. gdy widzimy swojego fryzjera na ulicy. Mózg wie, że fryzjer jest znajomy, nawet jeśli go nie rozpoznajemy, i generalizuje to uczucie znajomości do całej sceny.
Podobieństwa do gestalt
Gestalt (niem. postać) to zaproponowana przed II wojną światową w Niemczech teoria percepcji alternatywna wobec innych znanych i akceptowanych na początku XX wieku. Ze względu na swoje oryginalne podejście do opisu zjawiska percepcji doczekała się kontynuacji i została rozwinięta. Obecnie określenie gestalt odnosi się do szkoły terapii, zaś do teorii percepcji zaproponowanej przez szkołę berlińską stosuje się termin psychologia postaci.
Hipoteza znajomości gestalt koncentruje się na sposobie, w jaki przedmioty są zorganizowane w scenie oraz na tym, że déjà vu pojawia się, gdy doświadczamy czegoś o podobnym układzie. Na przykład, być może nie widziałeś wcześniej obrazu swojego przyjaciela w jego salonie, ale być może widziałeś pokój, który jest urządzony podobnie jak salon Twojego przyjaciela – obraz wiszący nad kanapą, naprzeciwko regału z książkami. Ponieważ nie możesz sobie przypomnieć tamtego pokoju, doświadczasz déjà vu.
Jedną z zalet hipotezy podobieństwa gestalt jest to, że można ją bardziej bezpośrednio przetestować. W jednym z badań uczestnicy oglądali pomieszczenia w wirtualnej rzeczywistości, a następnie byli pytani o to, na ile znajomy jest im nowy pokój i czy czują, że doświadczają déja vu.
Naukowcy odkryli, że uczestnicy badania, którzy nie mogli sobie przypomnieć starych pomieszczeń, byli skłonni myśleć, że nowe pomieszczenie jest znajome i że doświadczają déjà vu, jeśli nowe pomieszczenie przypominało stare. Co więcej, im bardziej nowy pokój był podobny do starego, tym wyższe były te oceny.
Wyjaśnienia neurologiczne
Niektóre wyjaśnienia mówią, że déjà vu pojawia się, gdy dochodzi do spontanicznej aktywności mózgu, niezwiązanej z tym, czego aktualnie doświadczamy. Kiedy to się dzieje w części mózgu zajmującej się pamięcią, można mieć fałszywe poczucie znajomości.
Niektóre dowody pochodzą od osób z epilepsją płata skroniowego, kiedy nieprawidłowa aktywność elektryczna występuje w części mózgu zajmującej się pamięcią. Kiedy mózgi tych pacjentów są stymulowane elektrycznie w ramach oceny przedoperacyjnej, mogą oni doświadczać déjà vu.
Jeden z badaczy sugeruje, że déjà vu występuje wtedy, gdy zakręt parahipokampalny, który pomaga zidentyfikować coś jako znajome, przypadkowo źle działa i sprawia, że myślimy, że coś jest znajome, podczas gdy nie powinno.
Inne hipotezy opierają się na tym, jak szybko informacje przemieszczają się przez mózg. Różne obszary mózgu przekazują informacje do obszarów „wyższego rzędu”, które łączą je ze sobą, aby pomóc nam zrozumieć świat. Jeśli ten złożony proces jest w jakikolwiek sposób zakłócony – być może jedna część przesyła informacje wolniej lub szybciej niż zwykle – wówczas mózg nieprawidłowo interpretuje otoczenie.
Wyjaśnienie zjawiska déja vu pozostaje nieuchwytne, choć powyższe hipotezy mają jeden wspólny wątek: tymczasowy błąd w przetwarzaniu poznawczym.
