Nierytmiczne dźwięki, chaotyczny taniec, sztywne ruchy, tajemnicze maski i niezrozumiałe słowa, bardziej śpiewane niż wypowiadane. Tym na pierwszy rzut oka wydaje się teatr nō. Jest to tradycyjna japońska forma teatralna, która łączy muzykę, taniec i formy typowe dla sztuk dramatycznych. Jest pełen patosu i sformalizowany, nie ma w nim w ogóle miejsca na improwizację. Nazwę teatru zapisuje się znakiem 能, który w tłumaczeniu oznacza „talent” lub „umiejętność”.
Teatr nō wykształcił się z wpływów chińskich i indyjskich oraz rytualnych tańców i muzyki, wykonywanych w czasie obrzędów religijnych. Jednym z takich tańców był taniec kagura, związany z rdzenną religią Japończyków, shintoizmem. Służył uciesze i zabawieniu bogów. Inną formą, która wpłynęła na kształt teatru było gigaku, muzyka wykonywana w trakcie nabożeństw buddyjskich. Właściwa historia no zaczyna się przełomie XIV i XV wieku. Wtedy też żył i tworzył Kanami Mototsugu, uważany za protoplastę nō. Określił on strukturę dramatu, opracował muzykę i układy taneczne, takie jak kusemai, czyli taniec o nieregularnym rytmie, pozornie chaotyczny, ale o ustalonych ruchach. Syn Kanamiego, Zeami, doszlifował i rozpropagował formę teatralną. Uznawany jest za najwybitniejszego twórcę nō. Był objęty patronatem shoguna Ashikagi Yoshimtsu. Jednak kolejni shogunowie woleli innych twórców, a ród Zeamiego popadł w niełaskę. On sam został zesłany na wyspę Sado, gdzie zmarł. Teatr rozwijał się prężenie do okresu Meiji (II poł. XIX w.), kiedy to przerwano jego sponsorowanie. Natomiast po II Wojnie Światowej dopatrywano się w nō źródeł nacjonalizmu. W latach 50 prowadzano badania nad teatrem, co pomogło mu przetrwać i dało szanse na ponowny rozwój. W 1956 roku nō pojawiło się w Wenecji, gdzie zostało przyjęte entuzjastycznie, a w 1980 roku po raz pierwszy wystawiono je w Polsce.
Sztuki nō można podzielić na różne kategorie według ich treści. Pierwsze z nich są kami-mono, których bohaterami są bogowie oraz shura-nō, czyli sztuki o wojownikach, które często nawiązywały do słynnych opowieści o czynach wojennych. Następne to onna-nō, zwane też katsura-mono, czyli „rzecz o perukach”, które opowiadały o kobietach, nawiązując często do słynnej japońskiej powieści „Genji monogatari”. Inne sztuki to monogurui-mono, których bohaterami były osoby obłąkane oraz kichiku-mono, przedstawiające historie o demonach i istotach nadprzyrodzonych. Przedstawienia dzieli się też ze względu na tempo na jo-ha-kyū (wolne – szybsze – najszybsze). Całość widowiska powinna być złożona z pięciu sztuk o różnym tempie, które trwały cały dzień.
Aktorzy teatru nō to sami mężczyźni. Bohaterów jest niewielu. Są to shite, czyli aktor główny, który nosi maskę oraz waki, drugoplanowy, który nie nosi maski i komentuje akcje. Udział w przedstawieniu biorą również shite-zure oraz waki-zure, czyli pomocnicy aktorów shite i waki. Oprócz wykonawców poszczególnych ról na scenie pojawia się również chór (jiutai), który zasiada po prawej stronie sceny. Jego zadanie polega na opisywaniu akcji i krajobrazu. Za akompaniament odpowiada orkiestra (hayashi), która tworzy określony nastrój, grając na fletach, bębenkach i bębnach.
Bardzo ważnym elementem przedstawienia jest strój aktora, wzorowany na modzie okresu Heian (XII w.). Nie służy on ukazaniu indywidualnych cech granej postaci, ale ma pokazać jej wiek, płeć i status społeczny. Białe skarpety tabi umożliwiają wykonawcy przemieszczać się po scenie posuwistym krokiem suriashi, bez odrywania stóp od ziemi. Aktor shite pojawia się również w peruce, której kolor zależy od odgrywanej postaci, np. czarna oznacza młodą osobę, a czerwona demona. Jednak tym, co stanowi istotę teatru nō jest maska, po japońsku men, o-men albo omote. Może ją nosić tylko shite lub shite-zure i są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Istnieje 250 rodzajów masek, których wygląd zależy od wieku, płci postaci, rodzaju roli itp. Są wykonane z drewna, a ich wymiary to zwykle ok. 20 cm wysokości i 14 cm szerokości, co sprawia, że nie zakrywają całej twarzy odtwórcy danej roli. Maska wyraża różne emocje w zależności od ułożenia. Prawa strona oznacza smutek, a lewa radość. Tak samo maska skierowana w górę to wyraz radość, a w dół smutku. Najsłynniejszą maską jest zō-onna, której autorem jest Zoami Hisatsugu.
Kształt sceny teatru nō wywodzi się z czasów, gdy sztuki wystawiano na świeżym powietrzu. Główna scena (honbutai) to miejsce, gdzie rozgrywa się akcja. Jest to kwadrat o boku ok. 5 m z czterema kolumnami w każdym rogu. Zbudowana jest z japońskiego cyprysu hinoki, wypolerowanego tak, by aktor nie wbił sobie drzazgi przesuwając się po niej. Jedyną dekorację stanowi namalowany w głębi sceny wizerunek sosny, symbolu długowieczności. Liczba rekwizytów również jest bardo ograniczona, głównie do wachlarza, który w zależności od tego jak jest trzymany może symbolizować np. sztylet albo latarnię. Ważnym miejsce na scenie teatru to również kagami no ma, czyli sala lustrzana, pomieszczenie, gdzie aktor shite zakłada maskę. Wychodząc stamtąd wkracza na hashigakari, mostek łączący salę lustrzaną z główną sceną. Współcześnie przedstawienia odbywają się wewnątrz specjalnych teatrów, jednak całość sceny zachowała swój oryginalny wygląd.
Do dzisiaj zachowało się ok. 2000 sztuk nō, z czego 230 jest dalej wystawianych. Wspomniani wcześniej Kanami i Zeami napisali większość z najpiękniejszych sztuk. Zeami często inspirował się literaturą i dziełami takimi jak wymieniona w poprzedniej części tekstu powieść „Genji monogatari”. Był również autorem wielu traktatów, w których przekazywał swoją wiedzę teoretyczną na temat sztuki aktorskiej. Jednym z nich jest „Fūshikaden” („Traktat o przekazywaniu kwiatu, kształtu i stylu”), który mówił o tym jak posiąść prawdziwy kwiat, czyli jak osiągnąć szczyt umiejętności aktorskich. Ważnymi pojęciami, którymi operował Zeami było monomane, czyli umiejętność naśladowania i yūgen, czyli tajemne piękno, piękno symbolu, sugestywne, nieokreślone, takie, które bardziej się czuje niż dostrzega.
Z teatrem nō wiąże się inna ciekawa forma teatralna, czyli farsa kyōgen. Powstała jako przerywnik pomiędzy sztukami nō, a z czasem zaczęła funkcjonować jako osobne spektakle. Są to krótkie, zabawne przedstawienia. Głównymi bohaterami są zwykle pan i sługa, a ich postępowanie i reakcje są często przejaskrawione by wywołać wesołość wśród publiczności.
Teatr nō jest formą, która nie każdemu przypadnie do gustu ze względu na odmienność od tych sztuk, które tak dobrze znamy na Zachodzie. Przedstawienia często są niezrozumiałe dla widza, który wcześniej nie zaznajomił się z treścią sztuki. Muzyka również może odrzuć swoją pozorną nierytmicznością i drażniącymi dźwiękami. Jednak warto jest poświęcić chwilę na zaznajomienie się z tym ciekawym, a na pewno innym od tego co znamy, teatrem.
Bibliografia:
- http://www.japan-guide.com/e/e2091.html
- https://www.britannica.com/art/Noh-theatre
Źródła zdjęć:
- http://www.japantimes.co.jp/culture/2014/03/05/stage/noh-meets-opera-in-a-blend-of-high-cultures/#.VsW2rfmLSUk
- http://www.millertheatre.com/events/experiencing-the-world-of-japanese-noh-theater-dance1
- http://noh.manasvi.com/noh.html
- http://japanesenyc.tumblr.com/post/134209932906/japanese-noh-%E8%83%BD%E5%89%A7-if-you-have-read-my-previous-blog
- https://nohmask21.com/eu/zoonna.html
- https://nohmask21.com/eu/akahannya.html
- http://www.japanesesymbolsofpresence.com/noh.html
- http://www.6-kou.com/accomplishments/ECF/
- http://www.meetup.com/Tokyo-Art/events/133017552/
