Ogromny wzrost popularności mangi w Japonii nie byłby możliwy bez Osamu Tezuki, który przeszedł do historii jako pionier w dziedzinie komiksu. Posługując się nowatorskimi formami opowiadania obrazem, stworzył nowy i unikalny gatunek. Wyznaczył również styl i techniki, jakimi posługują się twórcy mangi do dzisiaj. W literaturze przedmiotu można spotkać się z przekonaniem, że ze względu na swój ogromny talent przejawiający się w umiejętności opowiadania obrazem i słowem w pełni zasłużył na otrzymanie literackiej nagrody Nobla.
To właśnie jego śmierć 9 lutego 1989 r. na raka okazała się dla wielu Japończyków ogromnym szokiem. Przez czterdzieści lat pracy Tezuka pozostawał absolutnym idolem całej Japonii i dla wielu jego odejście okazało się trudniejsze do przyjęcia, niż śmierć samego cesarza Hirohito, która nastąpiła trzy miesiące później. Fani na całym świecie okrzyknęli go Bogiem Komiksu, a ludzie związani z branżą filmów animowanych często nazywali go Waltem Disneyem Japonii. Bez wahania można stwierdzić, że Osamu Tezuka jest jedną z najbardziej wyrazistych ikon japońskiej kultury popularnej dwudziestego wieku.
Życiorys
Osamu Tezuka urodził się 3 listopada 1928 r. w Osace. W wieku pięciu lat przeprowadził się do miasta Takarazuka, w którym mieszkał do ukończenia studiów. Dzięki swoim rodzicom już jako małe dziecko miał bliski kontakt z filmem, teatrem i komiksem. Matka, wielka miłośniczka opery i literatury, zdołała zaszczepić swoją pasję do teatru synowi. Ojciec był oddanym fanem kina i po tym jak nabył projektor filmowy, Tezuka miał możliwość dokładnego zapoznania się z twórczością Chaplina oraz amerykańskimi produkcjami animowanymi. Już od najmłodszych lat przejawiał ogromny talent artystyczny, ponieważ swój pierwszy komiks narysował w wieku dwunastu lat.
Osamu Tezuka 1928-1989.
Podczas trwania swojej czterdziestoletniej kariery (1946-1989) animatora i rysownika komiksów, Osamu Tezuka starał się stworzyć uniwersalne medium, dzięki któremu mógłby dotrzeć do jak najliczniejszej grupy odbiorców niezależnie od ich wieku i pochodzenia. Na jego twórczość składa się ponad 150 000 szkiców, był autorem 600 komiksów oraz pracował przy sześćdziesięciu animowanych produkcjach filmowych i przy tym całym natłoku pracy zdołał znaleźć czas na ukończenie studiów medycznych. Prowadził niezwykle wyczerpujący tryb życia. Ze względu na napięte terminy publikacji kolejnych komiksów potrafił pracować wiele godzin bez przerwy, poświęcając na sen czasami tylko cztery godziny na dobę. Po zdiagnozowaniu choroby nie przerwał swojej pracy.
Twórczość i styl Osamu Tezuki
Krótko po wojnie w gazecie Mainichi siedemnastoletni Tezuka debiutował tytułem Mā-chan no Nikki (pol. Pamiętnik Mā-chan), krótką historią w klasycznej postaci paska komiksowego. Rok po swojej pierwszej publikacji rozpoczął poszukiwania wydawcy, który byłby zainteresowany jego nowym, ambitniejszym projektem. Poszukiwania zaprowadziły go aż do Osaki, gdzie od zakończenia wojny ogromną popularnością cieszyły się akahony („czerwone książeczki” – komiksy w formie tomików skierowanych głównie do dzieci). W 1947 roku ukazuje się jak dotąd największy projekt Tezuki pod tytułem Shintakarajima (pol. Nowa wyspa skarbów), którego scenariusz powstał w oparciu o powieść autorstwa Shichimy Sakaiego. Komiks okazał się ogromną sensacją między innymi ze względu na swoją objętość – przekraczał dwieście stron. Dla osiągnięcia większej dynamiki opowiadanej historii Tezuka postanowił zaadaptować metodę różnych ujęć kamery stosowaną w filmach. Nową wyspę skarbów od pozostałych japońskich komiksów odróżniał poziom detali oraz stosowanie licznych warstw na rysunkach. Tezuka osiągnął niebywały sukces, ponieważ w okresie powojennej recesji zdołał sprzedać czterysta tysięcy egzemplarzy! Obszerny tomik okazał się zbyt wielkim wyzwaniem dla wydawcy, który ostatecznie zdecydował się opublikować go w zawężonej 60-stronicowej wersji. Na fali spektakularnego sukcesu wydawca dał Tezuce wolną rękę, wyznaczając jedynie półroczny termin na stworzenie 160-stronicowego opowiadania science-fiction. Tak powstała manga Metropolis, która miała być przestrogą dla ludzkości przed zbyt szybkim i niekontrolowanym postępem technologicznym.
Postacie Tezuki zdobią stację kolejową Takadanobaba w Tokio.
Japoński komiks po wojnie stanął przed znaczącym problemem, jakim było zacofanie w stosunku do komiksu europejskiego oraz amerykańskiego. Nowy styl rysowania i prowadzenia narracji w komiksach wypracowany przez rysowników z USA charakteryzowały: realistyczne rysunki, poważna tematyka, dynamiczna akcja z panelu na panel, zmiana punktów widzenia i perspektywy. Te nowinki zdołały dotrzeć wszędzie, tylko nie do Japonii, która pozostawała pod wpływem propagandy wojennej, a po ataku na port Pearl Harbor w grudniu 1941 roku całkowicie zerwała kontakt z USA i ich sojusznikami. Produkcje filmowe oraz prasa zachodnia były w tym okresie całkowicie zakazane, dlatego japońscy rysownicy polegali głównie na starych metodach wypracowanych jeszcze na początku dwudziestego wieku. Tezuka, korzystając z otwarcia kulturalnego Japonii po wojnie, zaimportował między innymi hollywoodzki styl przekazywania emocji, zmieniającą się perspektywę i sposób prowadzenia akcji – tworząc tym samym na nowo japoński komiks, który podobnie jak kraj czekał na taką odbudowę.
Tezuka podejmował się rysowania komiksów ocierając się o każdy możliwy gatunek. Jako pierwszy w historii postanowił zaadaptować realia powieści literackiej na potrzeby komiksu. Do tego celu wykorzystał Zbrodnię i Karę autorstwa Fiodora Dostojewskiego oraz Fausta Johana Wolfganga von Goethe. Ciekawym zabiegiem urozmaicającym komiksy było stosowanie angielskich nazw, takich jak Metropolis lub The Lost World, które czytelnikom w powojennej Japonii wydawały się co najmniej egzotyczne.
Najbardziej rozpoznawalna postać stworzona przez mangakę – Tetsuwan Atomu, znany również jako Astro Boy. Historia to 23 tomy wydane w latach 1952-1968.
Komiksy Osamu Tezuki powstawały w oparciu o unikalny system obsadzania ról. Postacie tworzone przez niego występowały w kilku różnych tytułach, podobnie jak aktorzy występujący w filmach, a on sam przybierał postać reżysera. Postacie, które stworzył, stawały się idolami całej Japonii. Tytułowy lew z Janguru Taitei(pol. Władca Dżungli) był maskotką znanej japońskiej drużyny baseballowej, a Tetsuwan Atomu (pol. Atom Żelaznoręki) po dziś dzień używany jest jako ikona firm telekomunikacyjnych.
Tezukę charakteryzowały ogromny entuzjazm i wigor. Z tego powodu podejmował się czasami tworzenia większej liczby komiksów, aniżeli mógł podołać. Możliwe, że właśnie dlatego był artystą, którego edytorzy najbardziej się bali i nie znosili. Jego nawykiem było oddawanie skończonych prac tuż przed upływem ostatecznego terminu. Jak każdy mangaka polegał na swoich asystentach i edytorach, którzy często musieli przywoływać mistrza do porządku. Podczas dłuższego pobytu w San Francisco w 1981 roku. Tezuka tak długo nie przysyłał żadnych gotowych skryptów do wydawnictwa, że w końcu zdecydowano się wysłać do niego edytora, by go przypilnował. Walka trwała prawie tydzień. Edytor próbował różnych metod, aż w końcu ostatniego dnia przed upływem terminu udało mu się przekonać Tezukę, aby dokończył skrypt w hotelowym pokoju, rysując tyle stron, ile jest w stanie.
Romans z animacją
Do końca lat pięćdziesiątych dwudziestego wieku Osamu Tezuka zdołał osiągnąć na tyle znaczący sukces finansowy, że był już w stanie samodzielnie zrealizować jedno ze swoich największych marzeń, czyli zająć się produkcją filmów animowanych. Używając wyłącznie własnego kapitału w 1963 roku założył studio animacji Mushi Productions. Praca przy produkcji filmów animowanych nie była dla Tezuki nowością, ponieważ już w latach 1958-1960 współpracował ze studiem Tōei Animation przy kilku dużych produkcjach, które zdobyły nie tylko uznanie japońskich krytyków, ale także wiele nagród na europejskich festiwalach filmowych.
Janguru Taitei, starsi czytelnicy zapewne kojarzą animację jako Biały lew Kimba. Serial wywołał wiele emocji w Japonii i na świecie po tym jak Disney w 1993 r. tworząc Króla Lwa wręcz splagiatował dzieło Tezuki, począwszy od pomysłu, a kończąc na wręcz kopiowaniu niektórych scen.
Tezuka był wizjonerem i wiedział, że przyszłość sztuki wizualnej to telewizja. Sam zresztą mawiał, że telewizja to nic innego jak tylko elektryczny teatr. W 1963 roku dla potrzeb wtedy jeszcze czarno-białej telewizji podejmuje się ekranizacji własnej mangi z 1951 roku zatytułowanej Tetsuwan Atomu. Po uzyskaniu dodatkowych środków w 1965 roku postanawia zekranizować swoją kolejną mangę Janguru Taitei, tym razem już dla telewizji kolorowej. Obydwa tytuły osiągnęły w Japonii komercyjny sukces na niespotykaną dotąd skalę, dlatego amerykańska stacja telewizyjna NBC postanowiła wyemitować obydwie produkcje w USA. Przygoda z animacją była czymś więcej niż tylko formą zarobku, Tezuka często żartował, że manga była jego żoną, a animacja kochanką. Do końca 1973 roku bankrutują dwie z jego trzech firm zajmujących się produkują filmów animowanych, wtedy całkowicie poświęcił się komiksowi.
Ponieważ Tezuka był wychowany w kulturze buddyjskiej, w życiu prywatnym cechowały go przede wszystkim humanizm oraz spokój ducha, ale w świecie komiksu uwielbiał zaciekle konkurować z innymi artystami. Na jego pracach wychowała się niejedna generacja twórców mangi i przez długie lata zdołał utrzymać tytuł lidera branży. Jednak tworząc w oparciu o Disneyowski styl, miał coraz większe problemy z dotarciem do młodzieży z wczesnych lat osiemdziesiątych. Wtedy właśnie pozycja lidera wśród twórców komiksów dla nastolatków została mu odebrana – przez młodego wychowanego we Francji rysownika Katsuhiro Ōtomo. Jego postapokaliptyczna manga Akira stała się błyskawicznie hitem pozostając na ustach krytyków i czytelników przez długie lata.
Fragment mangi Adolf wydanej w 1985 r. Jest to opowieść opisująca losy trzech ludzi o imieniu Adolf w czasach nazistowskich Niemiec na krótko przed II Wojną Światową.
Przez długie cztery dekady Tezuka pozostawał najpoczytniejszym mangaką w Japonii. Nic dziwnego, że jego śmierć okazała się wielkim zaskoczeniem dla wszystkich Japończyków poniżej pięćdziesiątego roku życia, którzy wychowali się na jego komiksach i filmach. Tezuka, który miał wykształcenie medyczne, prawdopodobnie doskonale zdawał sobie sprawę, w jakiej kondycji znajduje się jego organizm, gdy zdiagnozowano raka. Mimo tego nie poprzestał pracować z takim samym wigorem jak zawsze. Przed swoją śmiercią był w trakcie pracy nad kilkoma nowymi tytułami, między innymi bibliografią Ludwika van Beethovena oraz trzecią adaptacją Fausta, którą nazwał NeoFaust.
Komiks – język uniwersalny
Pomimo tak ogromnej popularności w Japonii jego nazwisko nie uzyskało tak wielkiego rozgłosu poza granicami ojczyzny. W 1995 roku, gdy manga Adolf ukazała się w Ameryce, była dopiero drugim komiksem Tezuki, który został opublikowany po angielsku. Pierwszy to adaptacja Zbrodni i kary z 1953 roku.
W przebiciu się do amerykańskich czytelników przeszkadzała przede wszystkim długość jego projektów. W latach osiemdziesiątych amerykańscy i europejscy wydawcy byli stanowczo przeciwni wydawaniu długich wielotomowych historii. Problemem stanowił również oryginalny styl Tezuki, który zdołał wytworzyć nową subkulturę w Japonii. Przez lata autor nabrał specyficznych nawyków, które pozwoliły mu nawiązać szczególną więź z jego czytelnikami. Dlatego jego produkcje mogły wydać się czarną magią osobom, które nie były wychowane w japońskim kręgu kulturowym.
Śmierć Osamu Tezuki nie przekreśliła jego wielkiej popularności, jaką odznaczał się w Japonii. W 1994 roku jako pierwszy twórca komiksów doczekał się wystawy swoich prac w Narodowym Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Tokio. W tym samym roku w jego rodzinnym mieście Takarazuka zostaje otwarte muzeum upamiętniające jego twórczość. W pierwsze sześć miesięcy od otwarcia muzeum zostało odwiedzone przez czterysta tysięcy zwiedzających. W następnym roku studio Tezuki z dumą ogłosiło, że od jego śmierci sprzedano przeszło pięćdziesiąt milionów mang jego autorstwa na całym świecie.
Według Tezuki manga to medium uniwersalne, dzięki któremu był wstanie dotrzeć do wszystkich, niosąc ostrzeżenie przed konsekwencjami fanatyzmu, braku szacunku dla życia i niezbadanego postępu naukowego. Rysując mangę, Osamu Tezuka realizował swoje największe marzenie, jakim było zostanie twórcom komiksów. W jednej z jego wczesnych prac stworzonych krótko po wojnie, pojawia się jego siedemnastoletnie alter ego wykrzykujące w euforii, że żyje, zdołał przetrwać i teraz poświęci się rysowaniu komiksów i nikt nie zdoła go powstrzymać. To właśnie jego niewyczerpana pasja i entuzjazm udowodniły, że komiksy są wstanie przybrać rolę międzynarodowego języka, który przekracza granice państw i staje się pomostem pomiędzy kulturami.
BIBLIOGRAFIA
- Brophy, Philip. Manga Impact!, Great Britain. Phaidon, 2010.
- Gravett, Paul. Manga: Sixty Years Of Japanese Comics. New York, Harper Design, 2004.
- Koyama-Richard, Brigitte. Japanese Animation: From Painted Scrolls to Pokémon, London, Flammarion, 2010.
- Kelts, Roland. Japanamerica. New York, Palgrave Macmillan, 2006.
- Schodt, Frederik L. Dreamland Japan. Kalifornia, Stone Bridge Press, 1996.
