Nagroda Nobla to przyznawane co roku wyróżnienie z funduszu założonego przez szwedzkiego wynalazcę i przemysłowca, Alfreda Nobla. Nagrody Nobla uważa się za najbardziej prestiżowe nagrody na świecie, którymi honoruje się osoby za wybitne osiągnięcia intelektualne. Wśród laureatów często pojawiają się Polacy.
W testamencie, który został sporządzony w 1895 r., Nobel nakazał, aby większość jego fortuny została przeznaczona na fundusz na rzecz wręczania pięciu różnych nagród „tym, którzy w poprzednim roku w największym stopniu przysłużyli się ludzkości”. Nagrody ustalone w testamencie to: Nagroda Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny, Nagroda Nobla w dziedzinie fizyki, Nagroda Nobla w dziedzinie chemii, Literacka Nagroda Nobla i Pokojowa Nagroda Nobla. Pierwsze rozdanie nagród odbyło się 10 grudnia 1901 r., w piątą rocznicę śmierci Nobla.
Nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii
Ciekawy przypadek stanowi Nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii. Została ona ustanowiona w 1968 r. przez Bank Szwecji, a po raz pierwszy przyznano ją w 1969 r. Chociaż formalnie nie jest to nagroda ustanowiona przez Nobla, jest z nią utożsamiana – jej laureaci są ogłaszani wraz z laureatami w dziedzinach wytypowanych przez Nobla. Można zatem stwierdzić, że jest to szósta, „nadprogramowa” dziedzina, w której co roku są przyznawane Nagrody Nobla.
Harmonogram tzw. tygodnia noblowskiego wygląda w ten sposób, że w poniedziałek jest przyznawana nagroda w dziedzinie fizjologii lub medycyny, we wtorek z fizyki, w środę w dziedzinie chemii, a czwartek poznajemy laureata Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Piątek to dzień Pokojowej Nagrody Nobla, a w kolejny poniedziałek jest przyznawana Nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii.
Proces selekcji
Prestiż Nagrody Nobla wynika po części ze żmudnego i nieprzypadkowego wyboru ich laureatów. Chociaż ogłasza się ich w październiku i listopadzie, proces selekcji rozpoczyna się wczesną jesienią roku poprzedzającego. Oznacza to, że laureaci Nagrody Nobla z 2020 r. byli monitorowani już jesienią 2019 r. Około 1000 osób zgłasza nominacje do każdej kategorii, a liczba nominowanych wynosi zazwyczaj 100-250 osób.
Wśród osób nominujących są laureaci Nagrody Nobla, członkowie instytucji przyznających nagrody, naukowcy z różnych dziedzin – chemii, fizyki, ekonomii, medycyny – a także urzędnicy i członkowie różnych uniwersytetów z całego świata. Kandydatury muszą zostać złożone do Komitetów Noblowskich do 31 stycznia roku, w którym jest przyznawana nagroda (czyli w przypadku tegorocznej nagrody było to 31 stycznia 2020 roku).
1 lutego sześć Komitetów Noblowskich (po jednym dla danej kategorii) rozpoczyna prace nad otrzymanymi nominacjami. W tym czasie często przeprowadza się konsultacje z ekspertami zewnętrznymi, aby pomóc określić oryginalność i znaczenie danego odkrycia. We wrześniu Komitety kończą swoją pracę i przedstawiają swoje rekomendacje Szwedzkiej Królewskiej Akademii Nauk. Rekomendacja Komitetów jest zazwyczaj (choć nie zawsze) przestrzegana. Obrady i głosowanie są tajne na wszystkich etapach.
Nagrody mogą być przyznawane wyłącznie osobom fizycznym, z wyjątkiem Pokojowej Nagrody Nobla, którą może otrzymać instytucja. Osoba fizyczna nie może być nominowana pośmiertnie, ale zwycięzca, który umrze przed otrzymaniem nagrody, może ją otrzymać pośmiertnie. Było tak w przypadku Daga Hammarskjölda (Pokojowa Nagroda Nobla; 1961 r.), Erika Axela Karlfeldta (Nobel w dziedzinie literatury; 1931 r.) i Ralpha M. Steinmana (Nobel w dziedzinie fizjologi lub medycyny; 2011 r.).
Od nagród nie można się odwoływać. Oficjalne wsparcie – zarówno dyplomatyczne, jak i polityczne – nie mają wpływu na proces przyznawania nagród.
Nagrody
Na każdą Nagrodę Nobla składa się złoty medal, dyplom z cytatem oraz pewna suma pieniędzy, której wysokość zależy od dochodów Fundacji Nobla. Nagroda Nobla jest albo w całości przyznawana jednej osobie, albo zespołowi dwóch lub trzech uczonych (wtedy dzieli się ją po równo). Czasami nagroda jest wstrzymywana do następnego roku – na tej zasadzie w 2019 r. Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury została nagrodzona Olga Tokarczuk.
Jeżeli nagroda zostanie odrzucona lub nie zostanie przyjęta przed ustaloną datą, pieniądze wracają do Funduszu Nobla. Niektóre nagrody zostały odrzucone przez ich zwycięzców, a w innych rządy odmówiły zgody na ich przyjęcie przez swoich obywateli. Motywy odmowy przyjęcia nagrody mogą być różne, ale najczęściej decydujące są naciski zewnętrzne, np. w 1937 r. Adolf Hitler zabronił Niemcom przyjmowania Nagród Nobla, ponieważ był wzburzony przyznaniem Pokojowej Nagrody Nobla w 1935 r. antynazistowskiemu dziennikarzowi Carlowi von Ossietzky’emu.
Nagrody są wstrzymywane lub nie są przyznawane, gdy nie można znaleźć żadnego godnego kandydata w rozumieniu woli Nobla lub gdy sytuacja na świecie uniemożliwia zebranie informacji niezbędnych do podjęcia decyzji, jak to miało miejsce podczas I i II wojny światowej. Nagrody są dostępne dla wszystkich, bez względu na narodowość, rasę, wyznanie czy ideologię. Mogą być przyznawane więcej niż raz tej samej osobie (np. Maria Curie-Skłodowska).
Uroczyste wręczenie nagród w dziedzinie fizyki, chemii, fizjologii lub medycyny, literatury i ekonomii odbywa się w Sztokholmie, a w rocznicę śmierci Nobla (10 grudnia w Osolo) przyznawana jest Pokojowa Nagroda Nobla. Laureaci zazwyczaj otrzymują swoje nagrody osobiście, a każdy z nich wygłasza wykład lub przemowę.
Ogólne zasady przyznawania nagród zostały opisane przez Alfreda Nobla w jego testamencie.
